“Compatibilismo agustiniano”

sobre la relación entre determinismo teológico y responsabilidad moral

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.15448/1984-6746.2025.1.45574

Palabras clave:

compatibilismo, responsabilidad, determinismo, Agustín

Resumen

En las últimas décadas, el análisis de la relación entre responsabilidad moral y determinismo ha avanzado en la investigación sobre Agustín. Se trata entonces de responder a cómo la acción humana puede ser dotada de responsabilidad moral dada la existencia de Dios, en las propiedades consagradas por el obispo de Hipona y que se han convertido, en gran medida, en propiedades de la divinidad en la forma clásica del teísmo cristiano. Los estudiosos acuñaron el concepto de “compatibilismo agustiniano”, tratando de definir la posición de la filosofía madura de Agustín, que defiende simultáneamente el mantenimiento de la responsabilidad moral humana y el carácter absoluto del poder divino, capaz de determinar las acciones humanas. Teniendo como objeto este concepto, nuestro objetivo comprende un análisis inicial de su viabilidad filosófica, es decir, un análisis de su contenido como propuesta de solución al problema en cuestión y de la aparente insuficiencia del concepto, ya sea designando algo en la filosofía agustiniana o para las teorías compatibilistas. Comenzamos con una sección sobre el tratamiento contemporáneo de la relación entre determinismo teológico y responsabilidad moral, y pasamos a introducir el concepto de “compatibilismo agustiniano” en el tema; Luego abordamos los puntos clave de la filosofía de Agustín, especialmente su teoría sobre la acción moral, para demostrar las distinciones metafísicas entre la buena y la mala acción. Finalmente, reservamos el último apartado para demostrar cómo los dos pilares del compatibilismo, el determinismo y el libre albedrío, aunque presentes en la filosofía de Agustín, no pueden aplicarse sin considerar la génesis metafísica de la que parte el obispo de Hipona, génesis que no parece quedar abarcado por el concepto de “compatibilismo agustiniano”.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Biografía del autor/a

Daniel Rodrigues da Costa, Universidad de Sao Paulo (USP), Sao Paulo, Sao Paulo, Brasil.

Doctor en Filosofía por la Universidad de Sao Paulo (2023). Máster en Filosofía por la Universidad Federal de Minas Gerais (2019). Miembro del Seminario Permanente de Filosofía Antigua y Medieval (SPFAM) y del Centro de Estudios Antiguos y Medievales (NEAM) de la UFMG. Miembro del Centro de Estudios Patrísticos y Filosofía Medieval de Sao Paulo (CEPAME) y del Grupo de Estudios de Latín Medieval (GELM) de la USP. Miembro de la Asociación Brasileña de Filosofía de la Religión (ABFR). Tiene experiencia en Filosofía Antigua y Medieval, Filosofía de la Religión, Metafísica y Ética, trabajando principalmente en los siguientes temas: compatibilismo, determinismo, libertad y libre albedrío, los fundamentos de la ética, la relación entre filosofía y teología, y campos afines.

Citas

AGOSTINHO. Confissões. Tradução do latim e prefácio de Lorenzo Mammì. São Paulo: Penguin Classics: Companhia das Letras, 2017.

AMBRÓSIO. Comentário ao Evangelho de São Lucas [Expositio Evangelii secundum Lucam]/ Santo Ambrósio. Tradução de Luciano Rouanet Bastos. São Paulo: Paulus, 2022. (Coleção Patrística).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. Contra duas epistulas Pelagianorum. Ed. K. F. Vrba et J. Zycha, 1913 (CSEL 60).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. Contra Iulianum haeresis Pelagianae defensorem libri VI. Disponível em: https://www.augustinus.it/latino/contro_giuliano/index2.htm. Acesso em: 11 jun. 2024.

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. Contra Iulianum opus imperfectum (libri 1-3). Post E. Kalinka ed. M. Zelzer 1974, (CSEL 85/1); (libri 4-6). Ed. M. Zelzer, 2004 (CSEL 85/2).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De civitate Dei contra paganos - libri I-X (CCSL 47). Ed. B. Dombart, A. Kalb; De civitate Dei contra paganos - libri XIXXII (CCSL 48). Ed. B. Dombart, A. Kalb.

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De diversis quaestionibus ad Simplicianum libri II (CCSL 44). Ed. A. Mutzenbecher.

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De dono perseverantiae. Ed. V. H. Drecoll e C. Scheerer, sob Mitarbeit von B. Gleede, 2019 (CSEL 105).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De Genesi ad litteram. Ed. J. Zycha 1894 (CSEL 28/1).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De Gratia Christi et de peccato originali libri II. Disponível em: https://www.augustinus.it/latino/grazia_cristo/index2.htm. Acesso em: 11 jun. 2024.

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De gratia et libero arbítrio. Ed. V. H. Drecoll e C. Scheerer, sob Mitarbeit von B. Gleede, 2019 (CSEL 105).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De libero arbitrio libri III (CCSL 29). Ed. W.M. Green.

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De natura et gratia. Ed. K. F. Vrba et J. Zycha, 1913 (CSEL 60).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvulorum. Ed. K. F. Vrba e J. Zycha, 1913 (CSEL 60).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De praedestinatione sanctorum. Ed. V. H. Drecoll e C. Scheerer, sob Mitarbeit von B. Gleede, 2019 (CSEL 105).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. De Spiritu et littera. Ed. K. F. Vrba e J. Zycha, 1913 (CSEL 60).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. Epistulae (ep. 185-270). Ed. A. Goldbacher, 1911 (CSEL 57).

AUGUSTINUS HIPPONENSIS. Retractationum libri II (CCSL 57). Ed. A. Mutzenbecher.

BERNSTEIN, Mark H. Fatalism. Lincoln: University of Nebraska Press, 1992.

BÍBLIA. Português. Bíblia de Jerusalém. 6. reimp. São Paulo: Paulus, 2013. 2208 p.

CARY, Phillip. Augustinian Compatibilism and the Doctrine of Election. In: CARY, Phillip; DOODY, John; PAFFENROTH, Kim (org.). Augustine and Philosophy. St. Davids: Eastern University: Lexington Books, 2010.

CHURCHILL, John R. Determinism and Divine Blame. Faith and Philosophy: journal of the Society of Christian Philosophers, [s. l.], v. 34, 2017. DOI: https://doi.org/10.5840/faithphil201711691

COUENHOVEN, Jesse. Augustine’s Rejection of the Free-Will Defence: An Overview of the Late Augustine’s Theodicy. Religious Studies, Cambridge, v. 43, n. 3, 2007. DOI: https://doi.org/10.1017/S0034412507009018

FISCHER, John M. Compatibilism. In: FISCHER, John Martin et al. Four views on free will. Oxford: Blackwell Publishing, 2007.

FISCHER, John. Responsibility and Control. The Journal of Philosophy, New York, v. 79, n. 1, p. 24-40, 1982. DOI: https://doi.org/10.5840/jphil198279159

FRANKFURT, Harry G. Alternate Possibilities and Moral Responsibility. The Journal of Philosophy, New York, v. 66, n. 23, p. 829-839, 1969. DOI: https://doi.org/10.2307/2023833

GILSON, Etienne. Introdução ao estudo de santo Agostinho. Tradução Cristiane Negreiros Abbud Ayoub. São Paulo: Discurso Editorial: Paulus, 2006.

IRENEU DE LIÃO. Contra Heresias: denúncia e refutação da falsa gnose. São Paulo: Paulus, 1996. (Coleção Patrística).

KIERKEGAARD, Soren. O conceito de angústia: uma simples reflexão psicológicodemonstrativa direcionada ao problema dogmático do pecado hereditário. 2. ed. Tradução Álvaro Luiz Montenegro Valls. Petrópolis: Vozes, 2014.

LETTIERI, Gaetano. L’altro Agostino: ermeneutica e retorica della grazia dalla crisi alla metamorfosi del De doctrina christiana. Brescia: Editrice Morcelliana, 2001.

ORÍGENES. De Principiis. In: ANTE-NICENE Fathers. v. IV. Fathers of the Third Century. Grand Rapids: W. M. Eerdmans Publishing Company, 2001. Originalment publicado em 1867.

PEREBOOM, Derk. Living without free will. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.

PICH, Roberto H. Agostinho e a “descoberta” da votade: estudo complementar. Dissertatio, Pelotas, v. 50, 2019. DOI: https://doi.org/10.15210/dissertatio.v50i0.19012

ROGERS, Katherin A. Augustine’s Compatibilism. Religious Studies, Cambridge, v. 40, n. 4, 2004. DOI: https://doi.org/10.1017/S003441250400722X

STUMP, Eleonore. Augustine on free will. In: STUMP, Eleonore; KRETZMANN, Norman (ed.). The Cambridge Companion to Augustine. Cambridge: Cambridge University Press, 2001. DOI: https://doi.org/10.1017/CCOL0521650186

THONNARD, François-Joseph. La prédestination augustinienne: sa place en philosophie augustinienne. Révue d’études augustiniennes et patristiques, Paris, v. 10, 1964. DOI: https://doi.org/10.1484/J.REA.5.104074

VAN INWAGEN, Peter. An Essay on Free Will. Oxford: Clarendon Press, 1983.

VARGAS, Walterson J. O reordenamento dos afetos pelo restabelecimento da ordo amoris em santo Agostinho. Revista de Estudos Filosóficos e Históricos da Antiguidade, Campinas, n. 29, jan./dez. 2015. DOI: https://doi.org/10.53000/cpa.v20i29.2230

WOLFSON, Harry Austryn. Philosophical implications of the pelagian controversy. Proceedings of the American Philosophical Society, Philadelphia, v. 103, n. 4, 1959.

Publicado

2025-07-11

Cómo citar

Rodrigues da Costa, D. (2025). “Compatibilismo agustiniano”: sobre la relación entre determinismo teológico y responsabilidad moral. Veritas (Porto Alegre), 70(1), e45574. https://doi.org/10.15448/1984-6746.2025.1.45574

Número

Sección

Ética e Filosofia Política